Ngay sau chiến thắng Xuân Bồ, anh bộ đội cụ Hồ Trần Đình Hiếu thuộc Trung đoàn 18, Sư đoàn 325 đã thức trọn đêm để sáng tác xong bài hát “Chiến thắng Xuân Bồ”, vào đêm 20, rạng ngày 21/5/1950, khi ông vừa tròn 25 tuổi.

“Đồng quê một ngày qua mùa lúa chín giặc tàn hung hòng vơ vét cướp phá ngang tàng giày xéo. Chiến sĩ về cùng đồng lúa thơm thề không cho một bông lúa qua tay thù, một bông lúa giặc cướp đi”. Đoạn mở đầu tác phẩm âm nhạc bằng những câu hát thật súc tích, đầy ý nghĩa về tình quân dân cũng như lời “thệ huyết” không để một hạt thóc nào vào tay loài lang sói. Rồi từ đó phát triển thành tiếng reo ca trong niềm vui chiến thắng của quân và dân Xuân Bồ: “Hoan hô chiến sĩ Xuân Bồ, năm trăm giặc Pháp không mồ vùi thây. Sông sâu máu thắm loang đầy. Thôn quê bừng tiếng dân cày cười vui”.

1. Truyền thống một làng nghề

Theo những bậc cao niên trong làng thì nghề đan lát đã ra đời chừng trên 400 năm. Trước đây khi sắt thép xi măng còn hạn chế, ngành công nghiệp nhựa cũng chưa thịnh hành thì hàng đan lát ở vào thế thượng phong. Từ nhà tre, giường tre, nôi tre đến kiềng tre, rế tre, thúng mủng dần sàng tre... cái gì cũng tre nên làng Xuân Bồ rất nổi tiếng là làng nghề phụ có thu nhập chính. Người Xuân Bồ với đôi quang gánh hai đầu lỉnh kỉnh những vật dụng tre đi toòng teng khắp nơi mọi chốn. “Ai thúng mủng dần sàng nôống nia kiềng đọi khôông?” cứ vang lên trên những con đường làng rợp bóng tre xanh...

Chính vì thế, người Xuân Bồ rất lấy làm tự hào vì ai ai lớn lên cũng học chẻ tre, vót tre, học đan rổ rá, dần sàng... trước khi học chữ. Mỗi người con trong gia đình khi khôn lớn, trưởng thành đều trồng bụi tre hoặc lồ ô, hóp sau vườn trước khi nghĩ  tới chuyện "tậu trâu, cưới vợ, làm nhà".

Hiện nay làng Xuân Bồ có khoảng 400 hộ dân, gần hai ngàn nhân khẩu. Được huyện hỗ trợ một phần kinh phí, nhiều hộ gia đình trong làng nghề Xuân Bồ đã đầu tư mua máy chẻ tre, máy ép tre, tiết kiệm thời gian và sức lao động, hiệu quả kinh tế được nâng lên rõ rệt. Bình quân thu nhập bằng sản phẩm đan lát của mỗi hộ gia đình ở làng nghề Xuân Bồ thu từ 500.000 đồng đến 700.000 đồng/tháng...

2. Năm trăm giặc Pháp không mồ vùi thây

Năm 1947, sau khi nổ súng quay trở lại đánh chiếm Quảng Bình, thực dân Pháp đã nhanh chóng đánh chiếm các huyện Quảng Ninh và Lệ Thủy, tìm mọi cách cướp phá, tàn sát, khủng bố nhân dân nhằm cắt đứt nguồn tiếp tế lương thực cho các chiến trường. Chúng đã đưa ra những khẩu hiệu hết sức thâm độc: “Ai giành được mùa là kẻ ấy chiến thắng’’, và tiến hành cuộc “Chiến tranh lúa gạo". Xuân Bồ - vùng đất màu mỡ phì nhiêu như bao vùng đất khác của huyện Lệ Thủy chính là mảnh đất mà bọn Tây mắt xanh mũi lõ thèm khát nhất.

Chính vì vậy, tháng 5/1947, làng Xuân Bồ bị giặc chiếm đóng. Ngày 20/2/1950, đồn giặc ở Xuân Bồ bị bộ đội địa phương huyện tiêu diệt. Sau giải phóng, nhân dân rào làng chiến đấu bảo vệ xóm làng. Tuy đã giải phóng nhưng Xuân Bồ vẫn nằm trong thế bị bao vây từ ba phía, không xa là các đồn Thượng Phong, Phú Thọ, Mỹ Trạch và căn cứ pháo binh Hòa Luật Nam.

Tối 19/5/1950, các đơn vị của Trung đoàn 18 bộ đội chủ lực tỉnh cùng với nhân dân nơi đóng quân họp mít tinh kỷ niệm mừng ngày sinh lần thứ 60 của Chủ tịch Hồ Chí Minh và phát động “Bảo vệ mùa thắng lợi”.

Phát hiện được tình hình đóng quân của Trung đoàn, trong đêm tối, quân địch bí mật vượt sông từ hai hướng chiếm lĩnh trận địa, bao vây tiểu đoàn 436 do đồng chí Nguyễn Minh Đức và Đặng Trung chỉ huy. Ở làng Xuân Bồ, lực lượng địch với hai tiểu đoàn gồm 1.200 tên, có máy bay, pháo binh yểm trợ.

Cánh thứ nhất do tên thiếu tá Sơ-ríp chỉ huy Tiểu đoàn 8 quân ứng chiến liên tỉnh từ Quảng Trị ra, ém quân tại đồn Mỹ Trạch vượt sông sang bờ bắc bao vây cuối làng Xuân Bồ. Cánh quân thứ hai do tên thiếu tá Lăng-le chỉ huy Tiểu đoàn 1 quân ứng chiến tỉnh từ hướng Thượng Phong vượt sông theo đường tỉnh lộ vượt qua các làng Phan Xá, Hoàng Giang bao vây phía đầu làng Xuân Bồ tạo thành thế hai gọng kìm kẹp chặt tiểu đoàn 436, dưới sự chỉ huy trận càn của tên tướng Lơ-brít, tư lệnh quân Pháp ở Trung phần.

8 giờ sáng ngày 20/5/1950, dưới sự yểm trợ của máy bay, pháo binh địch ở Hòa Luật bắn sang, quân giặc từ hai hướng bắt đầu mở cuộc tấn công vào quân ta ở Xuân Bồ. Đại đội 56 do đồng chí Thái Cán chỉ huy đã kiên cường chiến đấu chặn địch ở phía cuối làng, bẻ gãy nhiều đợt tấn công của tiểu đoàn ứng chiến liên tỉnh. Đại đội 7, do đồng chí Bình Sơn chỉ huy ở phía đầu làng dựa vào các lùm tre, hầm hào công sự đẩy lùi nhiều đợt tấn công do cánh quân ứng chiến tỉnh theo đường tỉnh lộ từ Phan Xá, Hoàng Giang đánh sang.

Được tin quân địch mở cuộc tấn công, tiểu đoàn 436 đang bị bao vây, ban chỉ huy Trung đoàn 18 do đồng chí Phùng Duy Phiên, Trung đoàn trưởng, đồng chí Tống Thái, Trung đoàn phó và Chính ủy Lê Văn Hiến (Quốc Dũng) quyết định đưa Tiểu đoàn 274 vượt sông chi viện cho tiểu đoàn 436 và điện vào Bộ chỉ huy Mặt trận Bình-Trị-Thiên xin bám trụ đánh địch bảo vệ mùa.

Từ 8 giờ đến 10 giờ, các cánh quân địch liên tục tấn công đẩy quân ta vào thế bị động chống đỡ. Cuộc chiến đấu diễn ra với sự tham gia của tất cả các đại đội trong tiểu đoàn và ngày càng trở nên ác liệt. Một số bị thương vong, các chiến sĩ Đại đội 88, Đại đội 7 có lúc phải rời công sự tổ chức các đợt phản kích nhưng quân địch đông và hỏa lực mạnh đã áp đảo quân ta.

Trong lúc cuộc chiến cam go, Chính ủy Lê Văn Hiến đã cùng một trung đội vượt sông sang trước để chỉ đạo, động viên bộ đội cầm cự chờ quân tiếp viện, dẫn đầu đoàn quân vọt khỏi chiến hào xông lên hô vang: “Các đảng viên cộng sản cùng đồng đội tiến lên! Xung phong! Xung phong!”. Tiếp sau lời hô của Chính ủy, từng lớp chiến sĩ bật dậy xông lên đẩy lui các đợt phản kích của địch. Một số nơi, chiến sĩ ta đã gây cho địch nhiều thương vong, buộc chúng phải co cụm chống đỡ.

3. Tấm gương hy sinh anh dũng của đồng chí Lâm Úy

Hơn 2 giờ đồng hồ chờ Tiểu đoàn 274 vượt sông sang chi viện, các đại đội của Tiểu đoàn 436 đã quần nhau với giặc ở từng khúc sông, có nơi đánh giáp lá cà cùng nhau vật lộn dùng lê quật ngã hàng chục tên giặc. Chính thời điểm đó đã xuất hiện tấm gương chiến đấu hết sức dũng cảm của Lâm Úy, một Tiểu đội trưởng của Đại đội 2. Vừa qua sông, Lâm Úy nhận thấy ổ đại liên địch bắn mạnh cản trở đường quân ta vượt sông. Anh khôn khéo lừa địch, áp sát, ném hai quả lựu đạn diệt gọn ổ đại liên cùng 4 tên giặc, tạo thế thuận lợi cho quân ta vượt sông. Anh tiếp tục dẫn đầu tiểu đội truy kích giặc, diệt tiếp 4 tên.

Mải mê đánh địch, bị địch vây định bắt sống nhưng anh dũng mãnh xông thẳng vào đội hình chúng, dùng lê xuyên tim một tên giặc. Tên sĩ quan cao to nhảy vào ôm ghì lấy anh. Anh vật lộn, kéo tên giặc xuống sông. Sau trận đánh, đơn vị tìm thấy anh hy sinh ở mép sông trong tư thế anh và tên giặc ôm lấy nhau, miệng vẫn cắn vào cổ tên giặc. Trận đánh đó, riêng anh diệt 10 tên. (Trong Đại hội chiến sĩ thi đua toàn quốc năm 1951, anh được Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý: Anh hùng Quân đội và truy tặng liệt sĩ).

Cuộc chiến đấu đã ngả về chiều, ta đánh bật địch ra khỏi làng. Sau một ngày chiến đấu liên tục, quân ta đánh thiệt hại hai tiểu đoàn quân tinh nhuệ, tiêu diệt 500 tên, trong đó có hai tên thiếu tá chỉ huy tiểu đoàn, thu được nhiều vũ khí, đạn dược (10 trung liên FM và đại liên 7,7mm). Số vũ khí này đã góp phần trang bị cho Trung đoàn lớn mạnh sau này. Bên ta có 65 chiến sĩ hy sinh, 70 chiến sĩ bị thương.

4. Xuân Bồ hôm nay

Chiến thắng Xuân Bồ là một chiến thắng lẫy lừng, một trận chống càn thành công, lấy ít đánh nhiều, chuyển bại thành thắng, một trận đánh tiêu diệt sinh lực địch nhiều nhất trên chiến trường Bình-Trị-Thiên trong 9 năm kháng chiến chống Pháp.

Phát huy truyền thống anh hùng, các thế hệ con em Xuân Bồ hôm nay không ngừng ra sức học tập luyện rèn, góp phần xây dựng và bảo vệ quê hương ngày càng giàu đẹp.

Về Xuân Bồ trong những ngày tháng 5 lịch sử, đi khắp các đường làng ngõ xóm, đâu đâu cũng rợp trời cờ đỏ sao vàng chào mừng 130 năm ngày sinh nhật Bác Hồ kính yêu và cũng là dịp kỉ niệm 70 năm chiến thắng Xuân Bồ.

Đâu đó, tiếng nhạc vọng về. Giai điệu và ca từ bài “Chiến thắng Xuân Bồ” lại rộn rã: “Ngàn muôn lời hoan hô khắp nơi trìu mến, chiến sĩ Xuân Bồ oai hùng lập công. Ngàn muôn lời hoan hô khắp nơi lừng tiếng, chiến sĩ Xuân Bồ ngoan cường muôn năm!”.